Regels Hnefatafl

Artikel

Hnefatafl

Een bordspel van de Vikingen

Update januari 2021

Een populair programma over bordspellen, Dicebreaker, heeft een aflevering over Hnefatafl gemaakt!

In NRC heeft op 24 december 2020 een stukje over Hnefatafl gestaan:

En op 29 februari 2020 was ik in Leeuwarden bij de tentoonstelling Wij Vikingen, daar stond dit bord met regels:

Een bordspel van de Vikingen

In deze donkere dagen is het gezellig om ’s avonds samen een spelletje te doen. Dit is geen modern fenomeen, ook in de Vikingtijd werden er al bordspelen gespeeld. Een van de oudste en bekendste spellen is Hnefatafl ‘Koningstafel’, een aan het schaakspel verwant spel. In de Oudnoordse literatuur en daarbuiten kunnen we meer over Hnefatafl te weten komen.

11×11 hnefatafl speelbord

Hnefatafl wordt als eerst genoemd in het Eddalied Voluspá, oftewel ‘Het visioen van de zieneres’. In een van de laatste verzen staat te lezen: “Dan worden de wonderlijke speelstukken (tæflor) van goud in het gras weer gevonden, die de Asen ooit in oertijd bezaten.” Een ander gedicht uit de Edda, Rígsþula, ‘Konings register’, gaat over de oorsprong van de standen in de maatschappij. Hierin wordt het spelen van tafl genoemd als een van de negen vaardigheden die een edelman diende te hebben. Naast het spelen van Tafl moest hij de runen beheersen, kunnen lezen, smeden, skiën, jagen, roeien, harpspelen en gedichten voordragen.

Rond de 11^e eeuw werd het schaakspel skak-tafl in Scandinavië geïntroduceerd, dit nam het oude taflspel niet over, maar was een van de vele bordspelen die gespeeld werden. Dit maakt het in saga’s soms moeilijk om het juiste spel aan het woord tafl te koppelen. De term tafl werd echter het meest gebruikt om hnefatafl ‘koningstafel’ aan te duiden. Het spel is met de Vikingen heel Europa doorgereisd, van Ierland tot Oekraïne. De spelregels zijn helaas niet in de Oudnoordse mythologie beschreven, maar omdat dit spel wijdverbreid was, zijn ze wel te achterhalen.

Door archeologische vondsten weten we dat het spel met behulp van een bord gespeeld wordt, er zijn verschillende maten borden gevonden variërend van 7 bij 7 tot 19 bij 19 vakken. Er zijn ook speelstukken gevonden, we weten daarom dat ze van bot, gewei, hout, glas of klei gemaakt werden. Er zijn, net zoals bij het schaakspel, witte en zwarte, of rode, stukken

Om meer te weten te komen over de spelregels moeten we oversteken naar Engeland. In een Engels manuscript van het hof van Koning Æthelstan (ca 925-940) wordt het spel Alea Evangelii beschreven, een variant van Hnefatafl. Het bord en de plaatsing van de stukken op het bord krijgen een Bijbelse betekenis toegekend als een allegorie van de evangeliën. Er worden geen spelregels of regels voor verplaatsing van de stukken gegeven, maar er is wel een diagram getekend met de startpositie van de stukken. In Wales heet het spel Tawl-bwrdd, het wordt in 1587 door Robert ap Ifan beschreven. Hij beschrijft een 11 bij 11 bord. Hij meldt dat de koning op het middenveld wordt geplaatst, om hem heen worden 12 mannen neergezet. 24 stukken van de tegenpartij staan klaar om hem gevangen te nemen. 6 daarvan worden in het midden van elke hoek van het bord geplaatst, de andere in de 6 middelste vakken. Twee spelers verplaatsen de stukken en als een stuk van de koning tussen zijn aanvallers komt te staan is hij dood en wordt hij uit het spel gehaald. Ditzelfde gebeurt als een van de aanvallers tussen twee van de mannen van de koning komt.

Uit het dagboek van Carl Linnaeus uit 1732 over zijn reis door Lapland vinden we de uitvoerigste beschrijving van het spel, dat in Finland tablut genoemd wordt. Dit wordt op een 9 bij 9 bord gespeeld met 16 zwarte stukken tegenover 8 witte en een koning.

De spelregels:

8×8 Tablut bord

• Alleen de koning mag op het middenvak, de Troon, staan.
• Zwart begint, de spelers doen vervolgens beurtelings een zet.
• Alle stukken kunnen zich alleen horizontaal of verticaal verplaatsen over een willekeurig aantal lege velden naar een ander leeg veld, vergelijkbaar met de Toren in het schaakspel.
• Wanneer een speler één stuk van de tegenstander direct insluit tussen 2 van zijn eigen stukken (alleen horizontaal of verticaal) wordt het stuk van de tegenstander van het bord genomen. Er is ook sprake van insluiting als een stuk naast een van de vier gemarkeerde hoekvelden staat en een tegenstander hem van de andere kant insluit.
• De koning kan alleen verslagen worden als hij ingesloten wordt door 4 tegenstanders of door 3 tegenstanders en de Troon of een van de vier hoeken.
• Wit wint als de koning naar een van de vier hoeken van het bord kan ontsnappen.
• Zwart wint als hij erin slaagt de koning in te sluiten.

Speel ze!

Hnefatafl is in Noorse souvenirwinkels te koop.

—

Artikel geschreven voor KL 1 2010 Vereniging Nederland-Noorwegen