Heksenvervolgingen in Noorwegen

Eerder schreef ik over Magie in mythologie en over het Steilneset monument in Vardø. In deze aflevering van Scandinavische mythologie besteed ik aandacht aan deze donkere periode van heksenvervolgingen in Europa waarin duidelijk wordt welke vreselijke consequenties bijgeloof en propaganda in combinatie met natuurgeweld en angst voor het onbekende kunnen hebben.

Angst voor heksen

In alle religies en culturen bestaan opvattingen over heksen en tovenarij. In het Westen wordt hekserij lange tijd in verband gebracht met volksgeloof. Het ongeletterde volk zoekt bij ongeluk en tegenslagen een verklaring en een zondebok. Iemand die buiten de samenleving staat of “anders”, ziek of gebrekkig is, is dan een makkelijke prooi. Vanaf de 15e eeuw wordt binnen Europa, onder invloed van het Christendom, hekserij steeds meer gerelateerd aan aanbidding van de duivel en afvalligheid van God.

Heksenvervolging in Europa

Er hebben vanaf de oudheid al veroordelingen plaatsgevonden van gebeurtenissen die aan magie worden toegeschreven, het gaat dan om misoogsten of onverklaarbare of tragische sterfgevallen waarbij een zondebok gezocht wordt. Tot de vroege Middeleeuwen blij de straf meestal beperkt tot een geldboete of verbanning. Hekserij wordt in de Middeleeuwen veelal gezien als een heidens overblijfsel en als onbelangrijk terzijde geschoven.

In 1250 verandert dit, dan wordt het kerkelijke gerecht, de inquisitie, ingesteld tegen ketterij. Vanaf 1375 verschijnen geschriften tegen hekserij waarin gesproken wordt van een ‘ketters verbond’ tussen de heks en de duivel. Als gevolg van deze geschriften worden er meer heksen dan voorheen gewelddadiger beschuldigd, gemarteld en op brandstapels verbrand.

Het ‘hoogtepunt’ van de heksenvervolging wordt bereikt tussen 1560 en 1680. Er gaan verhalen rond dat overal heksen zijn die het land willen overnemen. Deze angst leidt tot massaprocessen. Pas in 1660 verandert de mentaliteit bij de elite. Men wordt steeds sceptischer en verwerpt het concept van onstoffelijke wezens. Hierdoor laat de elite ideeën over duivelspacten en heksensabbats langzaam maar zeker varen. Ook worden processen tegen heksen tegengewerkt door rechters en wordt wetgeving aangepast waardoor processen steeds minder vaak leiden tot een veroordeling. Nadat uiteindelijk ook marteling afgeschaft wordt, komt er rond 1720 een eind aan de heksenvervolging in Europa.

Heksenvervolging in Noorwegen

Door de overgeleverde rechtbankverslagen weten we dat in de 17e eeuw veel heksenprocessen in Finnmark gevoerd worden. Dat kan verklaard worden doordat in Noord Noorwegen de lokale macht bij buitenlandse, vaak Schotse, Duitse en Deense mannen ligt. Mannen uit landen waar heksenvervolging al eeuwenlang aan de orde van de dag is. Religieuze experts in Europa beweren in die tijd dat ‘het kwaad’ uit het Noorden komt, specifiek uit Nordkalotten waar de Sami wonen. Ze beweren ook dat de noordenwind magie uit het Noorden over Europa verspreidt. De bestuurders geloven deze vooroordelen. De Sami zijn daarnaast geen Christenen en hebben de reputatie magie te bedrijven. De bestuurders raken ervan overtuigd dat zij naar deze regio zijn gestuurd om de Sami op het ‘rechte pad’ te krijgen.

De bestuurders keuren het ook af dat de Scandinavische vrouwen langs de kust vaak maandenlang alleen zijn terwijl hun mannen op zee varen om te vissen. Ze verdenken de vrouwen ervan dat ze vreemdgaan met demonen.

In 1617 wordt Oost Finnmark verrast door een plotselinge, verwoestende storm. De meerderheid van de mannelijke bevolking is op dat moment op zee. Tien boten zinken en 40 mannen sterven. In hetzelfde jaar wordt in Denemarken-Noorwegen een nieuwe wet tegen hekserij en tovenarij van kracht, die in 1620 Finnmark bereikt.

In 1621 vindt in Vardø een heksenproces plaats in het fort van Vardøhus. Uiteindelijk worden hier 77 vrouwen en 14 mannen ondervraagd, veroordeeld en verbrand.

Mari Jørgensdatter uit Kiberg wordt op 21 januari gemarteld en ondervraagd. Ze vertelt dat ze rond kerst in 1620 samen met de Duivel naar haar buurvrouw Kirsti Sørensdatter is gegaan. Kirsti nodigt haar uit om mee te gaan naar een feest bij de Lydhorn berg, net buiten Bergen. Zij verandert Mari in een vos en Mari en Kirsti vliegen vervolgens naar Bergen. Mari herkent op het feest twee mannen en een aantal vrouwen uit het gebied rond de Varangerfjord, ook zij zijn in de gedaantes van dieren, ze noemt katten, honden, zeemonsters en vo- gels. Alle heksen, behalve Kirsti, vliegen na het feest terug naar huis. Kirsti blij achter om Bergen te bezoeken.
Deze heksen zijn volgens Mari ook verantwoordelijk voor de grote storm van 1617. Dit wordt bevestigd door Else Knutsdatter. Nadat Else is blootgesteld aan de waterproef bevestigt ze Mari’s verhaal. Ze vertelt verder dat de heksen in 1617 een visdraad driemaal knoopten, erop spuugden en weer losmaakten waarna de zee als as oprees en de schepen zonken.

Kirsti Sørensdatter wordt door veel van de veroordeelde vrouwen aangewezen als hun leider. Kirsti wordt opgepakt als ze terugkomt uit Bergen. Ze wordt gemarteld en bevestigt de verhalen van de andere vrouwen. Ze wordt op 28 april 1621 op de brandstapel verbrand en is het laatste slachto er van het grootste heksenproces van Vardø.

In Noord Noorwegen zijn tussen 1621 en 1663 150 mensen ter dood veroordeeld vanwege hekserij. Alle veroordeelde mannen waren Samisch en alle vrouwen Noors.